Điều ngàn năm muốn nói…
Nguyên Cẩn
Khi Hà Nội tưng bừng lễ hội kỷ niệm ngàn năm Thăng Long, người dân đã sống những ngày thật sự có ý nghĩa. Họ nhớ đến lịch sử và những năm tháng hào hung trong niềm kiêu hãnh của người dân thủ đô, của người con đất Việt. Lễ hội qua đi cũng là lúc người ta xem xét những gì còn lấn cấn, vướng mắc khiến lễ hội có những điều không như ý: ngoài chuyện giữ xe “chém đẹp” chen chúc mất trật tự… thì phải kể đến thái độ phá họai công sản như bứt phá cây cảnh, vứt rác xuống hồ Gươm …Có bài báo đã phê phán, “còn đâu nét thanh lịch?”. Vậy là sao?
Nét đứt gãy của truyền thống
Phải chăng đó là sự đổi mới văn hóa diễn ra một cách không bình thường? Giải thích theo những nhà nghiên cứu xã hội học trong tác phẩm Bảo tồn, làm giàu và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống Việt Nam trong đổi mới và hội nhập do Viện Nghiên cứu Văn hóa thực hiện (chủ biên: Ngô Đức Thịnh, Nhà xuất bản Khoa Học Xã Hội ấn hành năm 2010) thì ở đây đã “…không có sự kế thừa và phát triển, không có tiếp thu và lọai bỏ, mà thường là sự đan xen hỗn lọan giữa cái cũ và cái mới …tạo nên sự hụt hẫng trong đời sống văn hóa và hệ quả là đời sống văn hóa của nhân dânbị suy kiệt và trở nên nghèo nàn”.
Trong tinh thần xác định đâu là những giá trị văn hóa truyền thống đích thực cần bảo tồn, làm giàu và phát huy, ngòai việc tìm hiểu những giá trị truyền thống cả về vật chất và tinh thần mà dân ta còn lưu giữ, các tác giả thuộc Viên Nghiên cứu văn hóa đã tiến hành một cuộc khảo sát rộng rãi;và kết quả là cung cấp được cho người đọc một bức tranh toàn cảnh khá cụ thể về thực trạng của những giá trị văn hóa.
Những thói tật phản giá trị
Khi khảo sát thực tế trong xã hội, bên cạnh các câu hỏi liên quan đến những giá trị đích thực, các nhà nghiên cứu còn đặt những câu hỏi liên quan đến mặt trái của giá trị, đó là những hiện tượng được coi là phi giá trị, những thói hư tật xấu còn tồn tại hay mới phát sinh gần đây. Trong bảng câu hỏi, các tác giả đưa ra 15 yếu tố được ghi nhận là thói hư tật xấu và đề nghị người được phỏng vấn ghi nhận 5 yếu tố nổi bật nhất với 4 lựa chọn về thời gian: a. từ xưa truyền lại, b.hiện nay mới có, c. vừa có từ xưa vừa xuất hiện ngày nay, và d. thời gian không xác định được.
Danh sách 15 yếu tố phi giá trị được liệt kê ngẫu nhiên gồm: 1. vụ lợi/ hám tiền; 2. tò mò; 3. đạo đức hai mặt, giả dối; 4. chuộng ngọai; 5. khoa trương;6. tự ti; 7. tham vặt;8. thực dụng; 9. cậy thần thế;10. vô kỷ luật ;11. lười biếng; 12. thích hưởng thụ ;13. thụ động/ít sáng tạo ; 14. mê tín dị đoan; và 15. những yếu tố khác. Theo tác giả nghiên cứu thì kết quả khảo sát cho thấy có 5 yếu tố được nhận diện là những thói hư tật xấu đáng quan tâm vẫn tồn tại trong xã hội với tỷ lệ ghi nhân được tổng kết như sau:
Lối sống vụ lợi / hám tiền 84,4% người trả lời là có thói hư này
Đọa đức hai mặt, giả dối 61,4%
Cậy thần thế 57,6%
Mê tín dị đoan 46,2%
Thích hưởng thụ 37,8%
Những yếu tố kế tiếp cũng được coi là thói hư tật xấu có tỷ lệ ghi nhận lần lượt là: lười biếng 30,6%;chuộng ngọai 30,3%; thực dụng 29,2%; vô kỷ luật 28,7% ;tham vặt 20,7%; tò mò, thóc mách 20%; khoa trương 19,8%;tự ti 13,8%; thụ động 13%; thói hư khác (cụ thể tham nhũng cửa quyền…) 3,1%.
Chúng ta thử đi sâu vào phân tích một vài thói hư tật xấu trong danh sách nói trên xem lý do nào mà những người được phỏng vấn lại cho rằng đấy là những thói hư hàng đầu của người Việt Nam hôm nay.
a/ Lối sống vụ lợi, hám tiền
Có thể nói rằng đấy là thói hư muôn đời của con người chăng? Như Phật dạy, không ngọn lửa nào nóng hơn tham. Shakespeare cũng diễn tả trong “Romeovà Juliet”. Lúc Romeo đi mua thuốc độc, khi gã bán thuốc độc đưa thuốc độc cho Romeo và nói: “Thưa ngài, thuốc độc đây!” thì Romeo chỉ vào gói tiền chàng đang cầm và trả lời, “Không, đây mới chính là thuốc độc”.
Cụ Nguyễn Khuyến khi bình về Truyện Kiều đã chẳng hóm hỉnh nhận xét:
"Có tiền việc ấy mà xong nhỉ ?
Đời trước làm quan cũng thế a?”.
Nhưng hiện nay ở chúng ta đang có hiện tượng vụ lợi đến mức hoàn toàn bất chấp nhân tình đạo lý và coi thường mọi khái niệm đạo đức. Cũng theo các nhà nghiên cứu thì trong thời chiến tranh thói xấu này không có điều kiện phát triển, thế nhưng vào thập niên 80, “đêm trước” của đổi mới, đã có dấu hiệu của lối sống này với những câu hò vè như ‘Một yêu anh có sen cô/ Hai yêu anh có pơ-giô đi làm/.
Hay những ước mơ kiểu như:”Ti vi, Tủ lạnh, Hon da/ có ba thứ ấy mới là người sang”.
Các nhà nghiên cứu nêu nhận định “Một số quan chức “nêu gương” lợi dụng sự quản lý lỏng lẻo của nhà nước lúc giao thời, ra sức vơ vét của công làm giàu cho bản thân, sống phè phỡn trên sự nghèo đói của dân và sự kiệt quệ của Nhà nước”. Thói xấu ấy bám rễ vào từng ngõ ngách tâm hồn, cuộc sống, làm băng hoại lương tri, hủy hoại mọi mối quan hệ trong cuộc sống.
Các tác giả kết luận ”Với xã hội không chỉ ‘đồng tiền là vật định giá’ mà nay ‘đồng tiền quyết định tất cả ‘, phải chăng chúng ta đang chứng kiến một bức tranh xã hội có phần ánh xạ mặt tiêu cực của xã hội thời kỳ tích lũy ban đầu của tư bản chủ nghĩa thế kỷ XVIII-XIX ở châu Âu !”. Nơi mà nói như ông trùm xã hội đen Năm Cam “cái gì không mua được bằng tiền thì sẽ mua được bằng…rất nhiều tiền”.
Phải chăng những nhận định và kết luận của các tác giả có phần khoa đại ? Có thể thấy thực tế đời sống còn đáng bi quan hơn khi chúng ta thường xuyên tiếp cận những thông tin về các hiện tượng tiêu cực liên quan đến lối sống vụ lợi, hám tiền. Nói như nhà văn Nguyễn Khắc Trường trong “Mảnh đất lắm người nhiều ma” thì khi chia đất, thầy phù thủy cũng phải bỏ chạy vì lúc ấy ma nhiều hơn người, cha đâm bổ vào con, vợ đâm bổ vào chồng, anh em đâm bổ vào nhau… không còn chi nhân luân, cương thường…Mọi giá trị đều bị đảo lộn …Ngay cả những môi trường trước đây được coi là không thể bị đồng tiền chi phối thì nay cũng bị ô nhiễm nặng nề như giáo dục, y tế, và cả tôn giáo nữa. Người ta chạy trường, chạy bệnh viện, mua bằng, mua chức, mua học vị học hàm, buôn thần, bán thánh… không từ một thứ gì không bị định giá theo mãi lực.
b/ Thái độ sống giả dối, hai mặt
Xã hội tồn tại một cách ổn định khi con người cư xử với nhau có đạo đức và ứng xử một cách chân thật. Một khi con người dùng lời lẽ hoa mỹ thể hiện đạo đức ở chỗ công cộng mà đời sống cá nhân buông thả thì đó là lối sống đạo đức giả, sống hai mặt. Ngày nay, không ít những người có danh phận luôn luôn tìm cách trưng bày bộ mặt đạo đức, rao giảng những điều nhân nghĩa nhưng thực tế thì ra sức vơ vét và hưởng thụ một đợi sống thác lọan. Có những nhà chính trị chỉ hứa và tuyên bố cho qua nhưng không làm gì để cải thiện tình trạng suy đồi đạo đức hiện tại. Có những quan chức chỉ biết chạy theo các thành tích ảo. Ngay cả những nhà quản lý giáo dục cũng bộc lộ suy đồi nhân cách đáng quan lại. Những hiện tượng đạo văn, lấy công trình nghiên cứu của người khác làm của mình, sao chép sách của người khác để in ra đứng tên mình…hầu như đã là phổ biến. Đây là tiếng chuông cảnh báo trước nguy cơ chúng ta trở thành một dân tộc thiếu trung thực. Việc xếp lối sống giả dối, hai mặt vào hàng thứ hai trong danh sách những thói xấu của xã hội cũng là một điều không có gì quá đáng.
c/ Lối sống hưởng thụ
Người ta nghĩ gì khi chúng ta phấn đấu đạt mức sản xuất một tỷ lít bia năm nay? Có đáng tự hào không khi khắp nơi đều ăn nhậu tràn lan, cả trong giờ lẫn ngòai giờ làm việc , cả quan và dân đều say sưa, để rồi sau đó là các tệ nạn đính kèm như “tăng hai, tăng ba…?” Riêng trong lãnh vực ăn nhậu đã đủ làm sinh họat xã hội xáo trộn vì còn đâu những bữa cơm chiều ấm tình gia đình? Rồi đến những tệ nạn diễn ra gần như công khai. Đi đến một tỉnh nghèo như Bắc Giang, người ta nghe những danh từ như “ngã ba sung sướng”, “phố vẫy”, phố dạng chân”…Chưa bao giờ tâm hồn tuổi trẻ lại bị xâm thực bởi những cơn sóng “đen” của những trang web sex, phim cấp 3 cấp 4 như bây giờ. Đến nỗi các em không còn ngần ngại khi tự thu hình khỏa thân của chính mình, hoặc hành hạ bạn mình để tung những clip đen lên mạng. Quả thật, lối sống hưởng thụ thác lọan cũng rất xứng đáng được liệt kê vào hàng đầu của bản danh sách những thói hư tật xấu đang làm băng lọan xã hội.
d/ Một thói xấu cần được bổ xung trong danh sách: giải quyết vấn đề bằng bạo lực
Có một thói xấu chưa được các tác giả nghiên cứu ghi nhận nhưng hết sức nhức nhối hiện nay là việc giải quyết mọi vấn đề bằng bạo lực. Không hiểu từ bao giờ,tình trạng sử dụng bạo lực lại trở nên rộng khắp và lây lan nhanh đến vậy. Người ta đã bớt đưa ra điệp khúc “tàn dư văn hóa dồi trụy” hay “ảnh hưởng phim ảnh Tây phương” bởi lẽ tội phạm ở nước ta còn nhiều gấp mấy lần những nước mà chúng ta có một thời “gán “ cho họ đủ điều xấu xa.
Có phải vì hội nhập?
Thế nhưng có người lại gọi tất cả thói hưởng thụ, hám tiền, sử dụng bạo lực là mặt trái của hội nhập (?) như ông Giám đốc Sở Gíáo dục TP.HCM khi trả lời về tình trạng bạo lực học đường. Quý ngài hiểu thế nào là hội nhập?
Khái niệm hội nhập (integration) để chỉ một quá trình mà một thực tế đơn lẻ nào đó tham gia hòa nhập vào một thực thể khác hay một quá trình rộng lớn hơn. Hội nhập văn hóa luôn diễn ra mọi lúc ở cấp độ quốc gia, khu vực và tòan cầu. Kế thừa những giá trị truyền thống và phát huy nó, đồng thời tiếp thu những luồng văn hóa khác là cơ sở cho sự tồn tại và phát triển của bất kỳ quốc gia hay dân tộc nào. Vấn đề là làm thế nào để “xây dựng một nền văn hóa Việt Nam tiên tiến và đậm đà bản sắc dân tộc”( Nghị quyết Trung ương v -1998), đồng thời xây dựng một thiết chế văn hóa mạnh và tránh tình trạng như nhận xét” thiết chế hiện nay còn mang nặng tính một chiều nhà nước hóa, vận hành còn nặng tính chính trị hóa và hành chính hóa, chất lượng của đội ngũ cán bộ vận hành còn thiếu năng lực, trách nhiệm và nhiệt tình”.
Nghĩa là thiết chế phải tạo được sự cân bằng, khiến người dân không chỉ được hưởng thụ những giá trị văn hóa đích thực mà còn được tham gia quá trình sáng tọa văn hóa cộng đồng. Muốn phục hưng những giá trị truyền thống, chúng ta phải huy động nguồn lực không chỉ của nhân dân mà chính tầng lớp quan chức phải thay đổi sâu sắc quan điểm, thái độ đối với văn hóa, giáo dục, và cả tôn giáo, nhất là Phật giáo, vốn đã Việt hóa trở thành “văn hóa hóa”. Một khi trong tâm thức dân gian, ý thức về nhân duyên, nghiệp quả, tu nhân tích đức…trở thành nét chủ đạo, thì giá trị văn hóa cốt lõi sẽ được khôi phục. Dù mất nhiều thời gian, chúng ta cũng phải hết sức cố gắng khôi phục những giá trị ấynếu không chúng ta sẽ đương đầu với thảm họa khi những thế hệ mai sau đánh mất bản sắc hay bị cuốn theo những triết lý thực dụng vụ lợi, vật chất tầm thường hay hoàn toàn bị cuốn hút bởi các thói xấu được liệt kê ở trên.
Hãy bắt đầu trước khi quá muộn!.
